Trong mười năm qua, sự phát triển của Ethereum được dẫn dắt bởi một cam kết then chốt: mở rộng mạng lưới mà không hi sinh tính phi tập trung. Theo lộ trình phát triển, giải pháp là một tương lai tập trung vào rollup – nơi các mạng Layer 2 (L2 hoặc gọi là “rollup”) xử lý giao dịch ngoài chuỗi để giảm chi phí, tăng thông lượng nhưng vẫn bảo đảm các tiêu chuẩn bảo mật cốt lõi nhờ Ethereum giữ vai trò lớp nền (Layer 1).

Hầu hết các rollup lớn như Arbitrum, Optimism, Base, zkSync hay Scroll đều tự khẳng định “được Ethereum bảo đảm an toàn”. Khẩu hiệu này rất hấp dẫn và là trọng điểm trong chiến lược truyền thông của họ, nhưng thực tế có đúng như vậy? Khi đi sâu vào cách rollup vận hành cũng như luồng tài sản vào hệ thống, ta sẽ thấy điều này không hoàn toàn chính xác.

Bài viết này sẽ phân tích sự khác biệt giữa khẩu hiệu và thực tế, bắt đầu từ lớp cầu nối (nơi tài sản của người dùng được lưu giữ), tiếp theo là bộ phận sắp xếp giao dịch (sequencer) và cuối cùng là cơ chế quản trị.

Thực trạng bảo mật cầu nối Rollup

Việc gắn nhãn “được Ethereum bảo đảm an toàn” cho các rollup đã bỏ qua thực tế cách người dùng tương tác với hệ thống.

Để sử dụng rollup, dù là với DeFi, thanh toán hay ứng dụng, bạn trước hết phải đưa tài sản của mình lên nền tảng này. Ethereum không hỗ trợ chuyển tài sản trực tiếp vào hoặc ra; không thể “dịch chuyển” ETH lên rollup một cách tự nhiên. Bạn bắt buộc phải sử dụng cầu nối (bridge). Cầu nối là cổng ra vào giữa Ethereum và rollup, quyết định trực tiếp trải nghiệm bảo mật của người dùng.

Cầu nối vận hành thế nào

Nạp tài sản

Khi bạn nạp ETH lên rollup, ETH được chuyển đến hợp đồng cầu nối trên Ethereum. Hợp đồng này sẽ khóa ETH của bạn lại và thông báo cho rollup phát hành khoản tương ứng vào ví L2 của bạn. Ví dụ, nạp 1 ETH thì cầu nối giữ 1 ETH của bạn trên Ethereum, còn tài khoản rollup hiện lên 1 ETH. Vì ETH vẫn bị khóa trên Ethereum, quá trình nạp có mức độ tin cậy tối thiểu.

Rút tài sản

Vấn đề phức tạp xuất hiện khi rút tài sản, quy trình ngược lại:

1. Bạn đốt (hoặc khóa) token trên rollup.
2. Bạn gửi thông báo cho hợp đồng cầu nối Ethereum: Tôi đã đốt token trên L2, vui lòng mở khóa ETH của tôi.
3. Điểm mấu chốt: Ethereum không thể trực tiếp biết chuyện gì xảy ra trong rollup, hoàn toàn mù tịt với các hoạt động trên L2.

Do vậy, Ethereum chỉ giải phóng tài sản khi cầu nối cung cấp bằng chứng hợp lệ về việc rút. Các loại bằng chứng gồm:

• Fraud proof (lạc quan): mặc định hợp lệ, trừ khi ai đó tra cứu và khiếu nại trong một khoảng thời gian nhất định.
• Validity proof (zk): bằng chứng mật mã chứng minh mọi giao dịch tuân thủ quy tắc, Ethereum được phép tin tưởng kết quả ngay lập tức.
• Multisig hoặc hội đồng ủy thác: dựa vào nhóm đáng tin cậy xác nhận hợp lệ.

Chính cầu nối xác lập cách bạn truy cập rollup. Hãy hình dung như một cửa sổ nhìn vào ngôi nhà – ngôi nhà (rollup) vẫn còn đứng dù cửa sổ (cầu nối) bị vỡ. Nhưng nếu cửa sổ hỏng, bạn không thể ra vào an toàn nữa. Tương tự, khi cầu nối bị tê liệt, người dùng sẽ bị cắt đứt, dù hệ thống rollup vẫn chạy.

Vì vậy, lớp cầu nối mới là thước đo thực sự của bảo mật rollup. Việc tài sản có “được Ethereum bảo đảm an toàn” hay không chủ yếu phụ thuộc vào loại cầu nối bạn chọn và mô hình tin cậy ý dựa trên đó.

Các mô hình cầu nối và giả định kèm theo

• Cầu nối chuẩn (canonical bridge – “cầu nối chính thức” của từng rollup): tích hợp trực tiếp với Ethereum. Khóa tài sản ở đây, validator của Ethereum bảo đảm bạn luôn có thể rút về L1, dù L2 ngừng hoạt động. Đây là loại duy nhất thừa hưởng trực tiếp bảo mật của Ethereum.
• Cầu nối bên ngoài (ví dụ: Wormhole, LayerZero, Axelar): cải thiện trải nghiệm người dùng với chuyển tài sản nhanh giữa các chuỗi, nhưng dựa vào hội đồng validator hoặc multisig riêng biệt, không nằm trong sự đồng thuận của Ethereum. Nếu các nhóm này bị tấn công hoặc thông đồng, người dùng có thể mất tài sản ngay cả khi Ethereum không hề gặp trục trặc.
• Phát hành gốc (native issuance – token phát hành trực tiếp trên rollup): ví dụ như USDC trên Base hoặc OP trên Optimism. Các tài sản này không đi qua cầu nối chuẩn, không thể quy đổi về L1, mức bảo đảm dựa vào hệ quản trị và cơ sở hạ tầng của rollup, không thuộc Ethereum.

Tài sản rollup thật sự đặt ở đâu?

Tính đến ngày 29/08/2025, tổng tài sản được bảo vệ trên các rollup Ethereum là khoảng 43,96 tỷ USD. Phân loại như sau:

• Cầu nối bên ngoài: 16,95 tỷ USD (39%) – lớn nhất
• Cầu nối chuẩn: 14,81 tỷ USD (34%) – tài sản đảm bảo bằng Ethereum
• Phát hành gốc: 12,20 tỷ USD (27%) – tài sản bản địa của rollup

Diễn biến theo thời gian

Giai đoạn 2019–2022, cầu nối chuẩn là động lực tăng trưởng vượt trội cho rollup. Gần như toàn bộ tăng trưởng ban đầu đều thông qua các cầu nối chính thức, Ethereum luôn giữ vị trí trung tâm.

Nhưng từ cuối 2023, tình hình thay đổi:

• Cầu nối chuẩn tiếp tục tăng về số tuyệt đối, đạt đỉnh trong năm 2024, nhưng tỷ lệ thị phần giảm dần.
• Phát hành gốc tăng trưởng ổn định, nhất là năm 2024–2025.
• Cầu nối bên ngoài tăng mạnh kể từ cuối 2023; đến đầu 2025 đã vượt cầu nối chuẩn, đánh dấu thời điểm Ethereum không còn nắm đa số tài sản trên các rollup.
• Hiện tại, hai phần ba tài sản rollup (gồm loại ngoài Ethereum và phát hành gốc) nằm ngoài vùng bảo mật trực tiếp do Ethereum kiểm soát.

Phân tích chi tiết từng Rollup

Thị trường rất tập trung: sáu rollup lớn nhất chiếm 93,3% tổng giá trị khoá trên các rollup (TVL). Trong từng hệ sinh thái, tỷ lệ phân bổ tài sản như sau:

• Cầu nối chuẩn: 32,0%
• Phát hành gốc: 28,8%
• Cầu nối bên ngoài: 39,2%

Xu hướng tổng thể trên biểu đồ tròn

• Nghiêng về cầu nối bên ngoài: Arbitrum, Unichain – người dùng ưu tiên rút nhanh, thanh khoản lớn qua cầu nối bên thứ ba.
• Thiên về cầu nối chuẩn: Linea (và một phần nhỏ OP Mainnet) – tài sản thế chấp chủ yếu đi qua cầu nối chính thức.
• Thiên về phát hành gốc: zkSync Era, Base – nhiều tài sản phát hành trực tiếp trên L2 (ví dụ USDC gốc Base), kênh nạp trực tiếp.

Vì sao quan trọng: Phần lớn giá trị trên các rollup lớn không nằm trong bảo đảm trực tiếp của Ethereum. Bảo mật mà người dùng thực sự nhận được tùy thuộc vào mô hình cầu nối của từng phân khúc tài sản.

Bên cạnh cầu nối: Những rủi ro khác

Cầu nối giúp xác định tài sản ở đâu, nhưng dù mọi tài sản đều là cầu nối chuẩn, người dùng vẫn phải đối mặt với những bất đối xứng về tin cậy và an toàn khác. Ba yếu tố then chốt: cách sắp xếp giao dịch, cơ chế quản trị và tác động khả năng kết hợp đến trải nghiệm người dùng.

1. Sequencer: Trung tâm quyền lực

Sắp xếp giao dịch (sequencing) là quá trình quyết định thứ tự giao dịch được ghi nhận. Đại đa số rollup sử dụng sequencer tập trung, mang lại tốc độ và hiệu quả lợi nhuận lớn.

Tuy nhiên, sequencer tập trung có thể:

• Kiểm duyệt giao dịch.
• Chặn rút tiền vô hạn định, vì họ kiểm soát lịch rút về Ethereum.
• Dừng hoạt động hoàn toàn, khiến mọi giao dịch bị đình trệ (ví dụ: sự cố Arbitrum ngừng 78 phút).

Ethereum có “lệnh ép đưa vào” (force inclusion) cho phép người dùng gửi giao dịch trực tiếp lên L1, vượt quyền kiểm soát của sequencer. Tuy nhiên, điều này không đảm bảo sự công bằng: sequencer vẫn sắp xếp thứ tự block, đủ để thao túng kết quả cho người dùng.

Ví dụ một giao dịch có thể được “đưa vào” nhưng vẫn thất bại:

• Bạn rút tiền từ Aave trên L2.
• Bạn gửi yêu cầu rút thông qua force inclusion lên Ethereum, sequencer không thể lờ đi.
• Nhưng sequencer có thể chen giao dịch riêng lên trước (ví dụ đi vay cùng pool đó).
• Khi giao dịch rút của bạn được xử lý, pool không còn thanh khoản, giao dịch thất bại.
• Giao dịch “được đưa vào” nhưng kết quả đã bị phá hỏng.

Cơ chế force inclusion còn bất tiện: thời gian chờ lâu (12 giờ hoặc hơn), thông lượng hạn chế và nguy cơ bị đảo thứ tự sau khi gửi. Nó chỉ là “van an toàn” chậm, không phải cam kết thực thi công bằng.

Hiện tại, xu hướng phi tập trung hóa sequencer đang lên. Dự án Espresso và Astria xây dựng mạng lưới sequencer chia sẻ, tăng sức chịu đựng và khả năng tương tác.

Một ý tưởng nổi bật là xác nhận sớm (pre-confirmation): sequencer hoặc mạng lưới sẽ bảo đảm giao dịch được ghi nhận trước cả khi xác thực trên Ethereum, giảm đáng kể độ trễ của phi tập trung hóa, giúp trải nghiệm người dùng nhanh hơn mà vẫn đảm bảo tính trung lập.

Dù vậy, sequencer tập trung vẫn chiếm ưu thế nhờ sự tiện lợi, lợi nhuận cao và phù hợp với tổ chức – cho đến khi thị trường hoặc người dùng buộc phải thay đổi.

2. Quản trị và rủi ro động lực (L2 doanh nghiệp)

Ai kiểm soát L2 đóng vai trò then chốt. Nhiều rollup lớn do doanh nghiệp hoặc các nhóm VC vận hành (ví dụ Base của Coinbase, Arbitrum của Offchain Labs, Optimism của OP Labs).

Họ ưu tiên quyền lợi cổ đông/nhà đầu tư, không phải bản sắc xã hội của Ethereum.

• Nghĩa vụ cổ đông → áp lực tăng doanh thu: phí dịch vụ ban đầu rất thấp để hút người dùng, sau khi hệ sinh thái đủ lớn thì tăng phí (hiện tượng “thuế nền tảng”). Dễ xuất hiện phí sequencer cao, ưu tiên tích hợp hoặc điều chỉnh chính sách có lợi cho công ty sở hữu.
• Lock-in → tăng quyền lực: Khi đã tích lũy được hàng tỷ USD TVL và đông đảo người dùng, chi phí rời đi rất cao. Nhà điều hành có thể tùy ý thay đổi chính sách, ít sợ mất người dùng hàng loạt.
• Khác biệt văn hóa: Ethereum hoạt động dựa trên các buổi thảo luận công khai, nhiều khách hàng (client) đa dạng và chính sách quản trị mở (EIP). Rollup doanh nghiệp thường kiểm soát tập trung hơn, có khóa/quyền admin/multisig để dừng, nâng cấp hoặc đóng băng hệ thống – ưu tiên tuân thủ hoặc lợi nhuận thay vì tính trung lập. Dần dần, rollup ngày càng xa rời mô hình mở như Ethereum, gần giống “khu vườn đóng cửa”.

Kết quả là khoảng cách lớn dần giữa triết lý mở của Ethereum và động lực vận hành các rollup doanh nghiệp. Khoảng cách này không chỉ ảnh hưởng quản trị, mà còn tác động đến cách ứng dụng vận hành và trải nghiệm cuối cùng của người dùng.

3. Kết hợp và trải nghiệm người dùng

Điểm sáng của Ethereum là khả năng kết hợp nguyên tử: hợp đồng có thể đọc/ghi đồng bộ trong một giao dịch duy nhất (ví dụ swap Uniswap, trả nợ Aave và kích hoạt Maker – tất cả trong một thao tác). L2 lại phân mảnh trải nghiệm này:

• Bất đồng bộ: Giao tiếp giữa các rollup bị trễ, rút tài sản qua cầu nối chuẩn đôi khi mất nhiều ngày, còn cầu nối bên thứ ba lại thêm giả định về sự tin cậy.
• Phân mảnh: Thanh khoản và trạng thái bị chia cắt giữa các L2, làm mất đi trải nghiệm DeFi mượt mà vốn là điểm mạnh của Ethereum.

Làm thế nào để khắc phục?

Rollup chuẩn Ethereum (thiết kế và quản trị theo tiêu chuẩn L1) có thể tạo điều kiện cho việc đồng bộ dữ liệu L2→L1 và L1→L2, cũng như ghi dữ liệu nguyên tử giữa các rollup, mang lại phần lớn khả năng kết hợp như L1 nhưng vẫn mở rộng không gian block. Nếu không được thiết kế như vậy, trải nghiệm sẽ dần dần lệ thuộc vào các lớp tiện ích không còn do Ethereum bảo vệ.

Tương lai của Rollup

Nếu muốn “được Ethereum bảo đảm an toàn” thực sự ý nghĩa, các cam kết bảo mật phải được đặt tại L1 thay vì các hội đồng off-chain hoặc sequencer thuộc quyền một doanh nghiệp. Ba mô hình thiết kế dưới đây đang là hướng đi triển vọng.

Rollup gốc chuyển toàn bộ tính hợp lệ lên Ethereum.

• Thay vì buộc người dùng tin tưởng hệ thống fraud-proof riêng, zk prover không thể tự kiểm toán hoặc hội đồng bảo mật, rollup cung cấp trace giao dịch mà Ethereum có thể kiểm tra lại.
• Trong thực tế, việc rút tiền và xác nhận trạng thái trở thành quyền trên L1: nếu rollup công bố số dư của bạn là X, chính Ethereum xác minh ngay lập tức.
• Điều này thu hẹp bề mặt tấn công tại cầu nối, hạn chế tối đa dùng khóa pause, đồng thời giữ cho rollup theo sát các cập nhật mới nhất của Ethereum.
• Đổi lại, chi phí L1 sẽ cao hơn nhưng lợi ích rất rõ: tranh chấp, L1 là trọng tài cuối cùng.
• Hiện chưa có rollup gốc nào triển khai thực tế.

Based rollup gắn thứ tự giao dịch vào hệ validator của Ethereum.

• Hiện tại một sequencer duy nhất có thể xếp lại hoặc trì hoãn giao dịch, đủ để vô hiệu hóa phương án force inclusion.
• Khi dựa vào đồng thuận L1, thứ tự chuẩn xuất phát từ sự đồng thuận của Ethereum, kiểm duyệt và xếp lại block phút chót sẽ bị hạn chế rất nhiều.
• Force inclusion trở thành lối vận hành chính thức thay vì chỉ là van an toàn chậm. Một số dự án bổ sung xác nhận sớm (pre-confirmation) để giữ trải nghiệm mượt mà trong khi L1 vẫn là nơi quyết định cuối cùng.
• Dù hy sinh một phần doanh thu và linh hoạt L2, bạn sẽ loại bỏ được điểm tập trung lớn nhất của ngăn xếp hiện tại.
• Các đội ngũ triển khai based rollup gồm Taiko, Spire, Puffer.

Keystore rollup giải quyết rủi ro âm thầm nhưng dai dẳng: tài khoản và nâng cấp.

• Thay vì mỗi rollup hay ứng dụng tự triển khai logic khôi phục tài khoản, khóa phiên, luân chuyển, một rollup “keystore” tối giản sẽ chuẩn hóa logic bảo mật đó và đồng bộ trên toàn bộ hệ thống.
• Người dùng chỉ cần thay đổi hoặc khôi phục khóa tại một chỗ, hệ thống sẽ đồng bộ trên mọi L2. Đội ngũ vận hành cần ít khóa khẩn cấp hơn, admin cũng giảm phụ thuộc vào quyền lực “god-mode”.
• Như vậy, tai nạn ví bị đánh cắp giảm, nâng cấp vội vàng sau sự cố cũng giảm, và đường ranh giữa bảo mật tài khoản với logic ứng dụng trở nên rõ ràng.
• Hiện keystore rollup chỉ mới là ý tưởng, chưa có dự án đi vào thực tế.

Những hướng đi này trực tiếp giải quyết vấn đề người dùng đối mặt: thoát vốn phụ thuộc lòng tin, trật tự giao dịch do một doanh nghiệp kiểm soát và hành lang nâng cấp/tài khoản thiếu an toàn.

Chỉ khi dịch chuyển các yếu tố hợp lệ, sắp xếp thứ tự và bảo mật tài khoản về đúng quyền kiểm soát của Ethereum, các rollup mới thực sự xứng đáng với khẩu hiệu “được Ethereum bảo đảm an toàn”.

• Hazeflow là công ty nghiên cứu blockchain chuyên sâu về nghiên cứu, phân tích và sản xuất tài liệu kỹ thuật, sản phẩm và đào tạo.
• Chúng tôi hợp tác với những dự án blockchain phức tạp gặp khó khăn trong việc trình bày giá trị sản phẩm một cách rõ ràng, thuyết phục.

Lưu ý:

1. Bài viết được đăng lại từ [Ishita]. Bản quyền thuộc về tác giả gốc [Ishita]]. Nếu có yêu cầu liên quan đến bản quyền, vui lòng liên hệ đội ngũ Gate Learn để được xử lý kịp thời.
2. Miễn trừ trách nhiệm: Quan điểm và ý kiến trong bài viết này chỉ là của tác giả, không phải tư vấn đầu tư.
3. Các bản dịch sang ngôn ngữ khác do đội ngũ Gate Learn thực hiện. Nếu không có sự cho phép, nghiêm cấm sao chép, phát tán hoặc đạo văn bài dịch này.